Συνέντευξη του Luigi Cancrini
LA REPUBLICA Domenica 29 Marzo 2020
Συνέντευξη του Luigi Cancrini
Ο φόβος για το μέλλον, η αλληλεγγύη, οι ασθενείς που αισθάνονται πιο «φυσιολογικοί» και οι «φυσιολογικοί» που αισθάνονται άρρωστοι. Σκέψεις για την ψυχική μας κατάσταση.
«Αυτός είναι ο καιρός της φροντίδας, όχι του μίσους. Ένας καιρός για να ακούμε ο ενας τον αλλο και να μοιραζομαστε τον πόνο, κάτι που κάνει καλό σε όλους μας, ακόμα και στους ασθενείς μου που καλλιεργούν μέσα τους τις πιο τρομερές φαντασιώσεις».
Η πανδημία μέσα απο τη ματιά του καθηγητή Luigi Cancrini, ενός από τους μεγαλύτερους ιταλούς ψυχιάτρους, είναι μια ευκαιρία αναγέννησης «μία ευκαιρία για να ανακαλύψει κανείς την εγγύτητα της σχεσης και την αλληλεγγύη, τα πιο σημαντικά εφόδια δηλαδή για να ζήσει κανείς καλύτερα». Ογδονταενός ετών, εργάστηκε επί μακρόν στο πλευρό του Franco Basaglia. Τη δεκαετία του εβδομήντα ο Cancrini ίδρυσε το Κέντρο μελετών οικογενειακής θεραπείας και κοινωνικών σχέσεων, που το θεωρεί το επαγγελματικό του σπίτι.
«Αυτός είναι ο καιρός της φροντίδας, όχι του μίσους. Ένας καιρός για να ακούμε ο ενας τον αλλο και να μοιραζομαστε τον πόνο, κάτι που κάνει καλό σε όλους μας, ακόμα και στους ασθενείς μου που καλλιεργούν μέσα τους τις πιο τρομερές φαντασιώσεις».
Η πανδημία μέσα απο τη ματιά του καθηγητή Luigi Cancrini, ενός από τους μεγαλύτερους ιταλούς ψυχιάτρους, είναι μια ευκαιρία αναγέννησης «μία ευκαιρία για να ανακαλύψει κανείς την εγγύτητα της σχεσης και την αλληλεγγύη, τα πιο σημαντικά εφόδια δηλαδή για να ζήσει κανείς καλύτερα». Ογδονταενός ετών, εργάστηκε επί μακρόν στο πλευρό του Franco Basaglia. Τη δεκαετία του εβδομήντα ο Cancrini ίδρυσε το Κέντρο μελετών οικογενειακής θεραπείας και κοινωνικών σχέσεων, που το θεωρεί το επαγγελματικό του σπίτι.
Καθηγητά Cancrini, βιώνουμε τη μοναξιά, το φόβο, τους νεκρούς, τον πόνο, την αβεβαιότητα της ελευθερίας. Πολλοί παρομοιάζουν τη σημερινή κατάσταση, με την εμπειρία του πολέμου.
«Έχω μία πολύ ζωντανή ανάμνηση των βομβαρδισμών του 1943. Ζούσαμε κοντά στο San Lorenzo, συνοικία της Ρώμης που την ισοπέδωσαν οι Αγγλοαμερικανοί, και θυμάμαι πολύ καλά τον τρόμο, τον εκκωφαντικό θόρυβο των αεροπλάνων και το τρέξιμο στα καταφύγια. Μα πρόκειται για εμπειρίες πολύ διαφορετικές.»
«Έχω μία πολύ ζωντανή ανάμνηση των βομβαρδισμών του 1943. Ζούσαμε κοντά στο San Lorenzo, συνοικία της Ρώμης που την ισοπέδωσαν οι Αγγλοαμερικανοί, και θυμάμαι πολύ καλά τον τρόμο, τον εκκωφαντικό θόρυβο των αεροπλάνων και το τρέξιμο στα καταφύγια. Μα πρόκειται για εμπειρίες πολύ διαφορετικές.»
Γιατί ;
«Ο πόλεμος είναι ο καιρός του μίσους, στον πόλεμο για να επιζήσεις είσαι αναγκασμένος να σκοτώσεις τον άλλο, όπως λέει και το τραγούδι του De Andre: Ο Pierro πεθαίνει γιατί διστάζει να πυροβολήσει εναντίον του εχθρού και πληρώνει με τη ζωή του το δισταγμό απέναντι στον εχθρό. Αντίθετα σήμερα είναι ο καιρός της προσέγγισης και της αλληλεγγύης. Ο εχθρός είναι εξωτερικός σε σχέση με την ανθρωπότητα και οι άνθρωποι είναι υποχρεωμένοι να ενωθούν για να αντιμετωπίσουν την κοινή απειλή.»
Ο φόβος μας κάνει να ανακαλύψουμε την εγγύτητα;
«Ναι, συμβαίνει όταν ο εχθρός είναι κοινός για όλους. Με εντυπωσίασε το σλόγκαν: μείνε σπίτι, έτσι φροντίζεις εσένα και τους άλλους. Η ιδέα ότι βοηθώντας τον εαυτό μας βοηθάμε τους άλλους ενεργοποιεί ένα κίνημα συναισθηματικό που αυξάνει την αλληλεγγύη.»
Ένα συναίσθημα πολύ μακρινό από τη συλλογική διάθεση της πιο πρόσφατης Ιταλίας, που έχει διαγνωστεί από διάφορα ψυχοαναλυτικά κέντρα ως «ψυχοπαθητική», «παρανοϊκή», «αυταρχική», «αδιάλλακτη».
«Εγώ θα χρησιμοποιούσα διαφορετικούς όρους. Η χώρα μας, όπως όλη η δύση, είναι άρρωστη από ναρκισσισμό: έχοντας στη διάθεση μας τα πάντα τείνουμε να αισθανόμαστε παντοδύναμοι και την ίδια στιγμή καχύποπτοι προς τον πλησίον μας, τον οποίο θεωρούμε απειλή για τα αγαθά μας. Η εμπειρία του κορονοϊού μας βάζει απέναντι στην έννοια του ορίου –δεν μπορούμε να έχουμε τα πάντα- και στην ανάγκη δεσμών αλληλεγγύης. Μπορεί να είναι το καλύτερο φάρμακο εναντίον του ναρκισσισμού μας.»
Μα τις μέρες αυτές είχατε τον τρόπο να διαπιστώσετε μια αλλαγή ακόμα και στους ασθενείς σας;
«Με εντυπωσιάζει η αντίδραση αυτών με προβλήματα ψυχωτικά, ικανοί να καλλιεργήσουν στο νου τους τις πιο τρομερές φαντασιώσεις και να τις προβάλλουν έξω. Τώρα που αυτή η απειλητική φιγούρα υλοποιείται στη φαντασία όλων, αυτοί οι ασθενείς αισθάνονται πιο «φυσιολογικοί», ίδιοι με τους άλλους, επομένως νιώθουν καλύτερα.»
Αυτή η έκτακτη κατάσταση παράγει ενέργειες απρόσμενες;
«Είναι ένα δεδομένο επιβεβαιωμένο στα ψυχιατρικά εγχειρίδια: πολλοί σοβαρά ασθενείς βελτιώνονται τον καιρό του πολέμου. Και ελαττώνονται οι αυτοκτονίες γιατί στον κίνδυνο ξυπνάει το ένστικτο της αυτοσυντήρησης. Για το ανθρώπινο πνεύμα το να έχεις να αντιμετωπίσεις έναν εσωτερικό εχθρό είναι πολύ δυσκολότερο από το να έχεις να αντιμετωπίσεις ένα εξωτερικό εχθρό, ενάντια στον οποίο αμύνεσαι μαζί με τους άλλους.»
Αυτό ισχύει και για τους εξαρτημένους από τα ναρκωτικά;
«Ναι, όποιος είναι εξαρτημένος τείνει να διαφεύγει από ένα βαρύ αίσθημα θανάτου μέσω της αναισθητοποίησης και της φυγής από την πραγματικότητα. Όταν κανείς πρέπει να είναι σε εγρήγορση για να καταβάλει έναν εξωτερικό εχθρό, όλα αυτά εξαφανίζονται.»
Αυτοί οι μηχανισμοί αντίδρασης ενεργοποιούνται και σε αυτούς που δεν έχουν ιδιαίτερα παθολογικά προβλήματα;
«Φυσικά. Και δυναμώνει αυτό το συναίσθημα της εγγύτητας για το οποίο σας είπα προηγουμένως. Όταν τελειώσει η έκτακτη κατάσταση, θα πρέπει να προσπαθήσουμε να διατηρήσουμε ανέπαφη την πεποίθηση ότι η συναισθηματική εγγύτητα και η αλληλεγγύη είναι τα πιο σημαντικά εφόδια για να ζούμε καλύτερα. Φοβάμαι όμως ότι η συνοχή που δημιουργείται από την έκτακτη κατάσταση μπορεί να χαθεί με την εξάλειψη του κορονοϊού. Ήδη βλέπω τα σημάδια στην πολιτική αντιπαράθεση σε ορισμένα talkshow.»
Ποια είναι η συμβουλή του θεραπευτή για να καλλιεργήσει στη δύσκολη αυτή κατάσταση μια μικρή φλόγα που δίνει ζωή;
«Στη ψυχανάλυση λέμε πως ένας καλός θεραπευτής είναι αυτός που ξέρει να διακρίνει τους χρόνους της σιωπής. Κατά τη σιωπή μεταδίδονται οι συγκινήσεις, ο σεβασμός, οι αβεβαιότητες, οι αμφιβολίες ακόμα και τα όρια επικοινωνίας με τις λέξεις. Αυτή τη στιγμή ο καθένας μας , στο ίδιο του το σπίτι, μπορεί να πειραματιστεί σε έναν εξαναγκασμό σιωπής που μπορεί να τον οδηγήσει σε καλύτερη σχέση με τον εαυτό του και με τους άλλους.»
Εσείς παρατηρήσατε αυτή την μετατροπή και στην προσωπική σας ζωή;
«Ναι. Παρά το ότι συνεχίζω να βλέπω τους ασθενείς που έχουν μεγαλύτερη ανάγκη θεραπευτικής αγωγής, έχω περισσότερο χρόνο για μένα, για να διαβάσω τους αγαπημένους μου ρώσους συγγραφείς, για να ακούσω κλασσική μουσική και για να παίξω πιάνο. Μου συμβαίνει να βλέπω τα δένδρα από το παράθυρό μου, πράγμα που δεν το έκανα ποτέ προηγουμένως. Και επίσης ονειρεύομαι πολύ. Το να θυμάται κανείς τα όνειρά του είναι το σημάδι ότι ξαναβρήκε τη σχέση με τον εαυτό του.»
Ξεπερνώντας την έκτακτη κατάσταση στην υγεία, η οικονομική και κοινωνική κρίση θα είναι τρομακτική. Δεν υπάρχει ο κίνδυνος να επιστρέψουμε σε έναν ατομικισμό ακόμα πιο επιθετικό;
«Σίγουρα όλα θα εξαρτηθούν από το πώς θα διαχειριστούμε αυτή την κρίση. Είτε με όρους αλληλεγγύης ή καταπίεσης. Εγώ ως άνθρωπος της αριστεράς, καταγράφω με λύπη ότι σήμερα στην Ευρώπη οι ισχυρές χώρες αρνούνται την αλληλεγγύη προς τις πιο αδύναμες. Μου προκαλεί φόβο ο τρόπος με τον οποίο η μεγάλη σπέκουλα δρά στα χρηματιστήρια.»
Όπως όλα τα συλλογικά τραύματα έτσι και ο κορονοϊός θα αφήσει σημάδια. Ανάμεσα στα πιο απάνθρωπα σύμβολα αυτής της πανδημίας θα μείνει η μοναχική παρέλαση των φερέτρων. Πεθαίνουμε όλοι μόνοι μας ανήμποροι στο μοναχικό θάνατο των ανθρώπων που αγαπάμε.
«Είναι μία κατάσταση που προκαλεί άγχος και τρόμο. Ακόμα σε αυτές τις φάσεις παρολαυτά καταλαβαίνουμε ότι υπάρχει μία συναισθηματική εγγύτητα και ένας συμμερισμός συλλογικός στον οποίο δεν είμασταν ποτέ συνηθισμένοι. Βέβαια τα τελετουργικά του πένθους είναι βασικά για την αφομοίωση της απώλειας. Και η αδυναμία να κλάψει κανείς και να αγκαλιαστεί τη στιγμή της ταφής μπορεί να αφήσει βαθιές πληγές. Πολλές από τις παθολογίες που αντιμετωπίζω είναι συνδεδεμένες με πένθη που δεν έχουν αφομοιωθεί.»
Θα μπορούμε να αγκαλιαζόμαστε και να φιλιόμαστε με την ανέμελη ευθυμία του παρελθόντος ή μέσα μας θα τριγυρίζουν φοβίες μη συνειδητοποιήσιμες;
«Θα το κάνουμε με ακόμη μεγαλύτερο ενθουσιασμό, επανεκτιμώντας όλα εκείνα τα πράγματα που θεωρούσαμε δεδομένα.»
Εσείς ορίσατε αυτήν την περίοδο του κορονοïού, ως περίοδο αλληλεγγύης και φροντίδας. Σύμβολα αυτής οι γιατροί και το θεραπευτικό προσωπικό, στρατευμένοι στην πρώτη γραμμή.
«Ο Φρόυντ έλεγε ότι η έφεση του γιατρού είναι συνδεδεμένη με την ιδέα της φροντίδας-θεραπείας των γονιών του. Εγώ νομίζω ότι σε πολλές τέτοιες εφέσεις των ιατρικών επαγγελμάτων υπάρχει ένα βαθύ αίσθημα αγάπης για το ανθρώπινο γένος. Είναι αυτοί που θα οδηγήσουν αυτή την αλλαγή της κοινωνίας σε αυτό που από σήμερα πρέπει να προσβλέπουμε: είναι ο καλύτερος τρόπος για να μην υποκύψουμε στην απελπισία.»
«Ο πόλεμος είναι ο καιρός του μίσους, στον πόλεμο για να επιζήσεις είσαι αναγκασμένος να σκοτώσεις τον άλλο, όπως λέει και το τραγούδι του De Andre: Ο Pierro πεθαίνει γιατί διστάζει να πυροβολήσει εναντίον του εχθρού και πληρώνει με τη ζωή του το δισταγμό απέναντι στον εχθρό. Αντίθετα σήμερα είναι ο καιρός της προσέγγισης και της αλληλεγγύης. Ο εχθρός είναι εξωτερικός σε σχέση με την ανθρωπότητα και οι άνθρωποι είναι υποχρεωμένοι να ενωθούν για να αντιμετωπίσουν την κοινή απειλή.»
Ο φόβος μας κάνει να ανακαλύψουμε την εγγύτητα;
«Ναι, συμβαίνει όταν ο εχθρός είναι κοινός για όλους. Με εντυπωσίασε το σλόγκαν: μείνε σπίτι, έτσι φροντίζεις εσένα και τους άλλους. Η ιδέα ότι βοηθώντας τον εαυτό μας βοηθάμε τους άλλους ενεργοποιεί ένα κίνημα συναισθηματικό που αυξάνει την αλληλεγγύη.»
Ένα συναίσθημα πολύ μακρινό από τη συλλογική διάθεση της πιο πρόσφατης Ιταλίας, που έχει διαγνωστεί από διάφορα ψυχοαναλυτικά κέντρα ως «ψυχοπαθητική», «παρανοϊκή», «αυταρχική», «αδιάλλακτη».
«Εγώ θα χρησιμοποιούσα διαφορετικούς όρους. Η χώρα μας, όπως όλη η δύση, είναι άρρωστη από ναρκισσισμό: έχοντας στη διάθεση μας τα πάντα τείνουμε να αισθανόμαστε παντοδύναμοι και την ίδια στιγμή καχύποπτοι προς τον πλησίον μας, τον οποίο θεωρούμε απειλή για τα αγαθά μας. Η εμπειρία του κορονοϊού μας βάζει απέναντι στην έννοια του ορίου –δεν μπορούμε να έχουμε τα πάντα- και στην ανάγκη δεσμών αλληλεγγύης. Μπορεί να είναι το καλύτερο φάρμακο εναντίον του ναρκισσισμού μας.»
Μα τις μέρες αυτές είχατε τον τρόπο να διαπιστώσετε μια αλλαγή ακόμα και στους ασθενείς σας;
«Με εντυπωσιάζει η αντίδραση αυτών με προβλήματα ψυχωτικά, ικανοί να καλλιεργήσουν στο νου τους τις πιο τρομερές φαντασιώσεις και να τις προβάλλουν έξω. Τώρα που αυτή η απειλητική φιγούρα υλοποιείται στη φαντασία όλων, αυτοί οι ασθενείς αισθάνονται πιο «φυσιολογικοί», ίδιοι με τους άλλους, επομένως νιώθουν καλύτερα.»
Αυτή η έκτακτη κατάσταση παράγει ενέργειες απρόσμενες;
«Είναι ένα δεδομένο επιβεβαιωμένο στα ψυχιατρικά εγχειρίδια: πολλοί σοβαρά ασθενείς βελτιώνονται τον καιρό του πολέμου. Και ελαττώνονται οι αυτοκτονίες γιατί στον κίνδυνο ξυπνάει το ένστικτο της αυτοσυντήρησης. Για το ανθρώπινο πνεύμα το να έχεις να αντιμετωπίσεις έναν εσωτερικό εχθρό είναι πολύ δυσκολότερο από το να έχεις να αντιμετωπίσεις ένα εξωτερικό εχθρό, ενάντια στον οποίο αμύνεσαι μαζί με τους άλλους.»
Αυτό ισχύει και για τους εξαρτημένους από τα ναρκωτικά;
«Ναι, όποιος είναι εξαρτημένος τείνει να διαφεύγει από ένα βαρύ αίσθημα θανάτου μέσω της αναισθητοποίησης και της φυγής από την πραγματικότητα. Όταν κανείς πρέπει να είναι σε εγρήγορση για να καταβάλει έναν εξωτερικό εχθρό, όλα αυτά εξαφανίζονται.»
Αυτοί οι μηχανισμοί αντίδρασης ενεργοποιούνται και σε αυτούς που δεν έχουν ιδιαίτερα παθολογικά προβλήματα;
«Φυσικά. Και δυναμώνει αυτό το συναίσθημα της εγγύτητας για το οποίο σας είπα προηγουμένως. Όταν τελειώσει η έκτακτη κατάσταση, θα πρέπει να προσπαθήσουμε να διατηρήσουμε ανέπαφη την πεποίθηση ότι η συναισθηματική εγγύτητα και η αλληλεγγύη είναι τα πιο σημαντικά εφόδια για να ζούμε καλύτερα. Φοβάμαι όμως ότι η συνοχή που δημιουργείται από την έκτακτη κατάσταση μπορεί να χαθεί με την εξάλειψη του κορονοϊού. Ήδη βλέπω τα σημάδια στην πολιτική αντιπαράθεση σε ορισμένα talkshow.»
Ποια είναι η συμβουλή του θεραπευτή για να καλλιεργήσει στη δύσκολη αυτή κατάσταση μια μικρή φλόγα που δίνει ζωή;
«Στη ψυχανάλυση λέμε πως ένας καλός θεραπευτής είναι αυτός που ξέρει να διακρίνει τους χρόνους της σιωπής. Κατά τη σιωπή μεταδίδονται οι συγκινήσεις, ο σεβασμός, οι αβεβαιότητες, οι αμφιβολίες ακόμα και τα όρια επικοινωνίας με τις λέξεις. Αυτή τη στιγμή ο καθένας μας , στο ίδιο του το σπίτι, μπορεί να πειραματιστεί σε έναν εξαναγκασμό σιωπής που μπορεί να τον οδηγήσει σε καλύτερη σχέση με τον εαυτό του και με τους άλλους.»
Εσείς παρατηρήσατε αυτή την μετατροπή και στην προσωπική σας ζωή;
«Ναι. Παρά το ότι συνεχίζω να βλέπω τους ασθενείς που έχουν μεγαλύτερη ανάγκη θεραπευτικής αγωγής, έχω περισσότερο χρόνο για μένα, για να διαβάσω τους αγαπημένους μου ρώσους συγγραφείς, για να ακούσω κλασσική μουσική και για να παίξω πιάνο. Μου συμβαίνει να βλέπω τα δένδρα από το παράθυρό μου, πράγμα που δεν το έκανα ποτέ προηγουμένως. Και επίσης ονειρεύομαι πολύ. Το να θυμάται κανείς τα όνειρά του είναι το σημάδι ότι ξαναβρήκε τη σχέση με τον εαυτό του.»
Ξεπερνώντας την έκτακτη κατάσταση στην υγεία, η οικονομική και κοινωνική κρίση θα είναι τρομακτική. Δεν υπάρχει ο κίνδυνος να επιστρέψουμε σε έναν ατομικισμό ακόμα πιο επιθετικό;
«Σίγουρα όλα θα εξαρτηθούν από το πώς θα διαχειριστούμε αυτή την κρίση. Είτε με όρους αλληλεγγύης ή καταπίεσης. Εγώ ως άνθρωπος της αριστεράς, καταγράφω με λύπη ότι σήμερα στην Ευρώπη οι ισχυρές χώρες αρνούνται την αλληλεγγύη προς τις πιο αδύναμες. Μου προκαλεί φόβο ο τρόπος με τον οποίο η μεγάλη σπέκουλα δρά στα χρηματιστήρια.»
Όπως όλα τα συλλογικά τραύματα έτσι και ο κορονοϊός θα αφήσει σημάδια. Ανάμεσα στα πιο απάνθρωπα σύμβολα αυτής της πανδημίας θα μείνει η μοναχική παρέλαση των φερέτρων. Πεθαίνουμε όλοι μόνοι μας ανήμποροι στο μοναχικό θάνατο των ανθρώπων που αγαπάμε.
«Είναι μία κατάσταση που προκαλεί άγχος και τρόμο. Ακόμα σε αυτές τις φάσεις παρολαυτά καταλαβαίνουμε ότι υπάρχει μία συναισθηματική εγγύτητα και ένας συμμερισμός συλλογικός στον οποίο δεν είμασταν ποτέ συνηθισμένοι. Βέβαια τα τελετουργικά του πένθους είναι βασικά για την αφομοίωση της απώλειας. Και η αδυναμία να κλάψει κανείς και να αγκαλιαστεί τη στιγμή της ταφής μπορεί να αφήσει βαθιές πληγές. Πολλές από τις παθολογίες που αντιμετωπίζω είναι συνδεδεμένες με πένθη που δεν έχουν αφομοιωθεί.»
Θα μπορούμε να αγκαλιαζόμαστε και να φιλιόμαστε με την ανέμελη ευθυμία του παρελθόντος ή μέσα μας θα τριγυρίζουν φοβίες μη συνειδητοποιήσιμες;
«Θα το κάνουμε με ακόμη μεγαλύτερο ενθουσιασμό, επανεκτιμώντας όλα εκείνα τα πράγματα που θεωρούσαμε δεδομένα.»
Εσείς ορίσατε αυτήν την περίοδο του κορονοïού, ως περίοδο αλληλεγγύης και φροντίδας. Σύμβολα αυτής οι γιατροί και το θεραπευτικό προσωπικό, στρατευμένοι στην πρώτη γραμμή.
«Ο Φρόυντ έλεγε ότι η έφεση του γιατρού είναι συνδεδεμένη με την ιδέα της φροντίδας-θεραπείας των γονιών του. Εγώ νομίζω ότι σε πολλές τέτοιες εφέσεις των ιατρικών επαγγελμάτων υπάρχει ένα βαθύ αίσθημα αγάπης για το ανθρώπινο γένος. Είναι αυτοί που θα οδηγήσουν αυτή την αλλαγή της κοινωνίας σε αυτό που από σήμερα πρέπει να προσβλέπουμε: είναι ο καλύτερος τρόπος για να μην υποκύψουμε στην απελπισία.»